Hola buenas.
Quería preguntarvos los diferentes tipos de conxugación de los verbos terminaos en -ear y -iar.
Muitas gracias.
Seve
_______________________________
Cumo repuosta a esta pregunta deixo eiqui la licion que screbi para un curso de mirandés, eiqui hai uns anhos. Cumo ye mui grande salirá an dues partes.
Amadeu Ferreira
1. Punto de la situaçon de ls studos subre este tema
J. Leite de Vasconcellos [Estudos de Filologia Mirandesa (1890/91, I, 381 i 423).] cunsidra la cunjugaçon destes berbos cumo un 2º tipo de la 1ª cunjugaçon. Segundo el, “Os verbos em –iar (derivados) conjugam-se de duas maneiras: negoceio, segundo os tipos originariamente acabados em –ear, e negócio, segundo os tipos originariamente acabados em –iar, com o acento na antepenúltima; do mesmo modo copeio e cópio, de copiar. Todavia desiar, que não tem a mesma origem, faz só deseio.”
Deste testo parecer poder cuncluir-se que ciertos berbos puoden tener dues cunjugaçones, cumo berbos an –ear i cumo berbos an –iar. Mas l mesmo outor, quando apresenta la cunjugaçon de l berbo balanciar, parece apuntar ne l sentido de que ls berbos an –iar se çtinguen anteiramente de ls berbos an –ear, parecendo corregir la dúbida que tenie quedado atrás: “Este verbo, e outros analogos, tem o accento na antepenúltima, o que distingue o mirandês do português (onde se diz balancéio, aprecío, etc.) e o aproxima do hespanhol.”. Quanto a berbos que se cunjúgan de la mesma maneira, acrecenta despreziar i amansiar.
J. Leite de Vasconcellos dá la seguinte splicaçon pa l caso desta cunjugaçon: “Em mirandês e hespanhol conservou-se a accentuação latina: cf. lat. lanceo, de lanceare; de facto, como a terminação –io é antes um monosyllabo (por causa da semi-vogal) do que um dissyllabo, o rhytmo geral da conjugação não foi alterado: conjugou-se balancio, balancias, cumo lhanço, lhanças. Em português, porém, a terminação –io foi considerada como dissyllabo, e por isso accentuou-se o i no singular.”
Ua outra amportante referéncia als berbos an –iar ye feita por Maria José de Moura Santos [Os Falares Fronteiriços de Trás-os-Montes, Separata da Revista Potuguesa de Filologia, vols. XII, tomo II, XIII, XIV, 1967 Coimbra, p.230] ne ls seguintes termos: “Na fronteira com Leão (excepto na região de Freixo e no Sul de Mogadouro), os verbos em –iar, tal como nos “dialectos”, apresentam as três primeiras pessoas do singular e a última do plural dos presentes do indicativo e conjuntivo e ainda a segunda do singular do imperativo, com i e não ei na última sílaba, e acentuação na sílaba anterior: bozear – bózio, bózias, bózia, bózian; que eu bózie, bózies, bózie, bózien; bózia, num bózias; odiar: ódio, ódias, ódia, ódian, etc.. Estamos perante mais um traço comum ao espanhol.” Portanto, l porblema parece que bai para alhá de l mirandés i se stende a outras falas raianas.
Este ye un tema de que nun trata la Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa i desso eiqui queda l abiso. L que eiqui se apersenta ben de lhargo studo que fazimos, tamien cun assento an bários outores mirandeses que eiqui nun ye possible apersentar. Esta licion ye un resume desse studo feito.
2. Tipos de berbos an –iar
Ne ls berbos an –iar, an que la raiç acaba an –i-, debemos çtinguir dous grandes tipos. Bamos-le a chamar, solo por facelidade de la sue apersentaçon,
– berbos an –iar de l 1º tipo; i
– berbos an –iar de l 2º tipo.
Nun cierto sentido, puode dezir-se que la defréncia antre eilhes ye solo un porblema de assentuaçon i nó un porblema de cunjugaçon:
2.1. Berbos an –iar de l 1º tipo
Estes berbos ténen l assento / tónica na antepenúltima sílaba (antes de l -i-) ne ls seguintes tiempos:
– presente de l andicatibo, ne l singular;
– presente de l cunjuntibo;
– amperatibo, na 2ª i 3ª pessona de l singular.
Ne ls outros tiempos la cunjugaçon destes berbos nun apresenta specialidades de assentuaçon delantre de ls berbos rigulares de la 1ª cunjugaçon [berbos an –ar].
Deixa-se a seguir l eisemplo de l berbo antrubiar, ponendo a negro las formas speciales deste tipo de berbos
ANDICATIBO |
||||
Persenteantrúbio antrúbias antrúbia antrubiamos antrubiais antrúbian |
Amperf.antrubiaba antrubiabas antrubiaba antrubiábamos antrubiábades antrubiában |
Feturoantrubiarei antrubiarás antrubiará antrubiaremos antrubiareis antrubiaran |
Pt. Perf.antrubiei antrubieste antrubiou antrubiemos antrubiestes antrubiórun |
Pt MQ Perf.antrubiara antrubiaras antrubiara antrubiáramos antrubiarades antrubiáran |
CUNJUNTIBO | ANFENITIBO | |||
Persenteantrúbie antrúbies antrúbie antrúbiemos antrúbiedes antrúbien |
Amperf.antrubiasse antrubiasses antrubiasse antrubiássemos antrubiássedes antrubiássen |
Feturoantrubiar antrubiares antrubiar antrubiarmos antrubiardes antrubiáren |
Pessonal
antrubiar antrubiares antrubiar antrubiarmos antrubiardes antrubiáren |
Ampess.antrubiar |
CUNDICIO.antrubiarie antrubiaries antrubiarie antrubiariemos antrubiariedes antrubiarien |
GERÚNDIO
antrubiando |
P. PASS.
antrubiado / trúbio |
AMPERAT.– antrúbia antrúbie – antrubiai – |
Eiqui queda ua lista, mui ancumpleta, destes berbos:
abernunciar
acurtiar adundiar amansiar ancaliar anclariar ancorriar ansensiar antrubiar anunciar angraciar angurriar anrabiar aplaquiar apreciar apressiar arranciar arrenunciar |
clariar
cobiciar arrodiar aturriar balanciar baldiar bendimiar berriar boziar caldiar çpreziar crabiar denunciar difrenciar fariar gaçpiar golsiar lhaboriar |
matraquiar
mobiliar negociar oufeciar paliar patiar prenunciar rabiar[1] ranciar raspiar sgarriar slubiar smarriar subsiliar trabiar zangraciar zangurriar zgraciar |
2.2. Berbos an –iar de l 2º tipo
Son ls berbos que ténen l assento / tónica siempre no –i- de la raiç (penúltima sílaba), formando hiato culas bogales de las desinéncias. Portanto ténen siempre l’assentuaçon armana als outros berbos de la purmeira cunjugaçon i son anteiramente rigulares.
Deixa-se a seguir l eisemplo de l berbo bariar [pertués: variar], solo para acumparar culs berbos an –iar de l 1ª tipo, yá que nun apersenta specialidades delantre de la cunjugaçon rigular. Mas apersentamos-lo para ajudar a çtinguir da la cunjungaçon de ls berbos an –ear, an que apersentamos cumo eisemplo l berbo barear [pertués: varejar].
ANDICATIBO |
|||||||
Persentebario barias baria bariamos bariais barían |
Amperf.bariaba bariabas bariaba bariábamos bariábades bariában |
Feturobariarei bariarás bariará bariaremos bariareis bariaran |
Pt. Perf.bariei barieste bariei bariemos bariestes bariórun |
Pt MQ Perf.bariara bariaras bariara bariáramos bariárades bariáran |
|||
CUNJUNTIBO | ANFENITIBO | ||||||
Persentebaríe baríes baríe baríemos baríedes baríen |
Amperf.bariasse bariasses bariasse bariássemos bariássedes bariássen |
Feturobariar bariares bariar bariarmos bariardes bariáren |
Pessonal
bariar bariares bariar bariarmos bariardes bariáren |
Ampess.bariar |
|||
CUNDICIO.bariarie bariaries bariarie bariariemos bariariedes bariarien |
GERÚNDIO
bariando |
P. PASS.
bariado
|
AMPERAT.– baria barie – bariai – |
Lista, mui ancumpleta, de ls berbos an –iar de l 2º tipo:
abariar
abiar adiar agoniar alebiar aliar ambaciar ambentariar ambiar ampaliar andiciar anfastiar anfluenciar angustiar anjusticiar anliar anreliar assobiar associar bariar |
begiar
beneficiar bistoriar çcunfiar chiar comerciar copiar çprestigiar credenciar criar çtanciar cumpendiar cunferenciar cunfiar cunseliar cuntreriar deliciar fantesiar guiar lhicenciar |
mandriar
miar ouliar ousseliar perbeligiar piar prestigiar reberenciar resfriar sbaziar sentenciar sfriar silenciar xefiar zafiar zambaciar zanfastiar zbiar zgobiar zupiar |
2.3. Falsos berbos an -iar
Ls berbos ansaiar, apoiar, arressaiar, çfaiar, çfeiar, raiar, ramboiar, spraiar, zmaiar i outros an que l –i- forma ditongo cula bogal que stá antes nun fázen parte de ls berbos an –iar, nun apresentando specialidades de acentuaçon. Fala-se deilhes eiqui solo para nun deixar dúbedas ou cunfusiones.
(cuntina)
03 de Outubre de 2007
Amadeu Ferreira
[1] Defrente de rabear, mexer cul rabo.
Deixar ua Respuosta