Feeds:
Antradas
Comentairos

Berbos an -EAR i an -IAR (1)

Hola buenas.

Quería preguntarvos los diferentes tipos de conxugación de los verbos terminaos en -ear y -iar.

Muitas gracias.

Seve

_______________________________

Cumo repuosta a esta pregunta deixo eiqui la licion que screbi para un curso de mirandés, eiqui hai uns anhos. Cumo ye mui grande salirá an dues partes.

Amadeu Ferreira

1. Punto de la situaçon de ls studos subre este tema

J. Leite de Vasconcellos [Estudos de Filologia Mirandesa (1890/91, I, 381 i 423).] cunsidra la cunjugaçon destes berbos cumo un 2º tipo de la 1ª cunjugaçon. Segundo el, “Os verbos em –iar (derivados) conjugam-se de duas maneiras: negoceio, segundo os tipos originariamente acabados em –ear, e negócio, segundo os tipos originariamente acabados em –iar, com o acento na antepenúltima; do mesmo modo copeio e cópio, de copiar. Todavia desiar, que não tem a mesma origem, faz só deseio.”

Deste testo parecer poder cuncluir-se que ciertos berbos puoden tener dues cunjugaçones, cumo berbos an –ear i cumo berbos an –iar. Mas l mesmo outor, quando apresenta la cunjugaçon de l berbo balanciar, parece apuntar ne l sentido de que ls berbos an –iar se çtinguen anteiramente de ls berbos an –ear, parecendo corregir la dúbida que tenie quedado atrás: “Este verbo, e outros analogos, tem o accento na antepenúltima, o que distingue o mirandês do português (onde se diz balancéio, aprecío, etc.) e o aproxima do hespanhol.”. Quanto a berbos que se cunjúgan de la mesma maneira, acrecenta despreziar i amansiar.

J. Leite de Vasconcellos dá la seguinte splicaçon pa l caso desta cunjugaçon: “Em mirandês e hespanhol conservou-se a accentuação latina: cf. lat. lanceo, de lanceare; de facto, como a terminação –io é antes um monosyllabo (por causa da semi-vogal) do que um dissyllabo, o rhytmo geral da conjugação não foi alterado: conjugou-se balancio, balancias, cumo lhanço, lhanças. Em português, porém, a terminação –io foi considerada como dissyllabo, e por isso accentuou-se o i no singular.”

Ua outra amportante referéncia als berbos an –iar ye feita por Maria José de Moura Santos [Os Falares Fronteiriços de Trás-os-Montes, Separata da Revista Potuguesa de Filologia, vols. XII, tomo II, XIII, XIV, 1967 Coimbra, p.230] ne ls seguintes termos: “Na fronteira com Leão (excepto na região de Freixo e no Sul de Mogadouro), os verbos em –iar, tal como nos “dialectos”, apresentam as três primeiras pessoas do singular e a última do plural dos presentes do indicativo e conjuntivo e ainda a segunda do singular do imperativo, com i e não ei na última sílaba, e acentuação na sílaba anterior: bozear – bózio, bózias, bózia, bózian; que eu bózie, bózies, bózie, bózien; bózia, num bózias; odiar: ódio, ódias, ódia, ódian, etc.. Estamos perante mais um traço comum ao espanhol.” Portanto, l porblema parece que bai para alhá de l mirandés i se stende a outras falas raianas.

Este ye un tema de que nun trata la Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa i desso eiqui queda l abiso. L que eiqui se apersenta ben de lhargo studo que fazimos, tamien cun assento an bários outores mirandeses que eiqui nun ye possible apersentar. Esta licion ye un resume desse studo feito.

2. Tipos de berbos an –iar

Ne ls berbos an –iar, an que la raiç acaba an –i-, debemos çtinguir dous grandes tipos. Bamos-le a chamar, solo por facelidade de la sue apersentaçon,

– berbos an –iar de l 1º tipo; i

– berbos an –iar de l 2º tipo.

Nun cierto sentido, puode dezir-se que la defréncia antre eilhes ye solo un porblema de assentuaçon i nó un porblema de cunjugaçon:

2.1. Berbos an –iar de l 1º tipo

Estes berbos ténen l assento / tónica na antepenúltima sílaba (antes de l -i-) ne ls seguintes tiempos:

– presente de l andicatibo, ne l singular;

– presente de l cunjuntibo;

– amperatibo, na 2ª i 3ª pessona de l singular.

Ne ls outros tiempos la cunjugaçon destes berbos nun apresenta specialidades de assentuaçon delantre de ls berbos rigulares de la 1ª cunjugaçon [berbos an –ar].

Deixa-se a seguir l eisemplo de l berbo antrubiar, ponendo a negro las formas speciales deste tipo de berbos

ANDICATIBO

Persente

antrúbio

antrúbias

antrúbia

antrubiamos

antrubiais

antrúbian

Amperf.

antrubiaba

antrubiabas

antrubiaba

antrubiábamos

antrubiábades

antrubiában

Feturo

antrubiarei

antrubiarás

antrubiará

antrubiaremos

antrubiareis

antrubiaran

Pt. Perf.

antrubiei

antrubieste

antrubiou

antrubiemos

antrubiestes

antrubiórun

Pt MQ Perf.

antrubiara

antrubiaras

antrubiara

antrubiáramos

antrubiarades

antrubiáran

CUNJUNTIBO ANFENITIBO

Persente

antrúbie

antrúbies

antrúbie

antrúbiemos

antrúbiedes

antrúbien

Amperf.

antrubiasse

antrubiasses

antrubiasse

antrubiássemos

antrubiássedes

antrubiássen

Feturo

antrubiar

antrubiares

antrubiar

antrubiarmos

antrubiardes

antrubiáren

Pessonal

antrubiar

antrubiares

antrubiar

antrubiarmos

antrubiardes

antrubiáren

Ampess.

antrubiar

CUNDICIO.

antrubiarie

antrubiaries

antrubiarie

antrubiariemos

antrubiariedes

antrubiarien

GERÚNDIO

antrubiando

P. PASS.

antrubiado /

trúbio

AMPERAT.

antrúbia

antrúbie

antrubiai

Eiqui queda ua lista, mui ancumpleta, destes berbos:

abernunciar

acurtiar

adundiar

amansiar

ancaliar

anclariar

ancorriar

ansensiar

antrubiar

anunciar

angraciar

angurriar

anrabiar

aplaquiar

apreciar

apressiar

arranciar

arrenunciar

clariar

cobiciar

arrodiar

aturriar

balanciar

baldiar

bendimiar

berriar

boziar

caldiar

çpreziar

crabiar

denunciar

difrenciar

fariar

gaçpiar

golsiar

lhaboriar

matraquiar

mobiliar

negociar

oufeciar

paliar

patiar

prenunciar

rabiar[1]

ranciar

raspiar

sgarriar

slubiar

smarriar

subsiliar

trabiar

zangraciar

zangurriar

zgraciar

2.2. Berbos an –iar de l 2º tipo

Son ls berbos que ténen l assento / tónica siempre no –i- de la raiç (penúltima sílaba), formando hiato culas bogales de las desinéncias. Portanto ténen siempre l’assentuaçon armana als outros berbos de la purmeira cunjugaçon i son anteiramente rigulares.

Deixa-se a seguir l eisemplo de l berbo bariar [pertués: variar], solo para acumparar culs berbos an –iar de l 1ª tipo, yá que nun apersenta specialidades delantre de la cunjugaçon rigular. Mas apersentamos-lo para ajudar a çtinguir da la cunjungaçon de ls berbos an –ear, an que apersentamos cumo eisemplo l berbo barear [pertués: varejar].

ANDICATIBO

Persente

bario

barias

baria

bariamos

bariais

barían

Amperf.

bariaba

bariabas

bariaba

bariábamos

bariábades

bariában

Feturo

bariarei

bariarás

bariará

bariaremos

bariareis

bariaran

Pt. Perf.

bariei

barieste

bariei

bariemos

bariestes

bariórun

Pt MQ Perf.

bariara

bariaras

bariara

bariáramos

bariárades

bariáran

CUNJUNTIBO ANFENITIBO

Persente

baríe

baríes

baríe

baríemos

baríedes

baríen

Amperf.

bariasse

bariasses

bariasse

bariássemos

bariássedes

bariássen

Feturo

bariar

bariares

bariar

bariarmos

bariardes

bariáren

Pessonal

bariar

bariares

bariar

bariarmos

bariardes

bariáren

Ampess.

bariar

CUNDICIO.

bariarie

bariaries

bariarie

bariariemos

bariariedes

bariarien

GERÚNDIO

bariando

P. PASS.

bariado

AMPERAT.

baria

barie

bariai

Lista, mui ancumpleta, de ls berbos an –iar de l 2º tipo:

abariar

abiar

adiar

agoniar

alebiar

aliar

ambaciar

ambentariar

ambiar

ampaliar

andiciar

anfastiar

anfluenciar

angustiar

anjusticiar

anliar

anreliar

assobiar

associar

bariar

begiar

beneficiar

bistoriar

çcunfiar

chiar

comerciar

copiar

çprestigiar

credenciar

criar

çtanciar

cumpendiar

cunferenciar

cunfiar

cunseliar

cuntreriar

deliciar

fantesiar

guiar

lhicenciar

mandriar

miar

ouliar

ousseliar

perbeligiar

piar

prestigiar

reberenciar

resfriar

sbaziar

sentenciar

sfriar

silenciar

xefiar

zafiar

zambaciar

zanfastiar

zbiar

zgobiar

zupiar

2.3. Falsos berbos an -iar

Ls berbos ansaiar, apoiar, arressaiar, çfaiar, çfeiar, raiar, ramboiar, spraiar, zmaiar i outros an que l –i- forma ditongo cula bogal que stá antes nun fázen parte de ls berbos an –iar, nun apresentando specialidades de acentuaçon. Fala-se deilhes eiqui solo para nun deixar dúbedas ou cunfusiones.

(cuntina)

03 de Outubre de 2007

Amadeu Ferreira


[1] Defrente de rabear, mexer cul rabo.

Pregunta

Tengo ua dúbeda ne palabra “Guiro”, que yá la bi screbida assi por mais pessonas.
Pa antender la repersentaçon i la mie dúbeda uso outra palabra: se se screbir “guisote”, l sonido ye “gisote”(l u nun se oube). Mas an “guiro” lei-se mesmo “guiro”; la letra “u” oube-se. Assi qual deberie ser la melhor repersentaçon?

Cristóvão Pires,
Coimbra – 23-11-2009

Repuosta

1.

La palabra «guiro», lei-se cun todas las sues letras i nó cumo serie la regra [an que nun se lei l «u» que steia apuis de «g» i antes de «i» ou «e»], anque an dambos ls grupos de casos tenga dues sílabas [gui-ro]. Nesse caso las bogales -ui- fórman un ditongo decreciente oural, lendo-se las dues bogales. Hai mais cinco casos [an rigor, la palabra ye solo ua i las outras son formadas zde essa palabra] armanos an mirandés, que eiqui deixo einunciados, cula sue classeficaçon gramatical i senificado an pertués, i inda cun sous sinónimos mirandeses:

guira adj.f. Diz-se da galinha choca. SIN. chuoca.

guira s.f. Agueira, pequeno rego para conduzir a água. SIN. augueira, augadeira, rego.

guirar-se v. Ficar choco um ovo.

guiro adj.m. Diz-se do ovo choco, que não foi galado.

guiron s.m. (oumentatibo de guira) Vala larga por onde corre a água. SIN. rigueiro, galaton.

 

2. Casos cumo este nun son diretamente tratados na Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa, anque se deia l eisemplo de «guira» a perpósito de ls ditongos decrecientes ourales. Ende, na nota 17, acrecenta-se que l sentido de la palabra ye «Rego hortícola, também denominado augueira ou augadeira».

Cuido que ls outores de la Cumbençon Ourtográfica nun haberan sentido la necidade de tratar destes causos por dues rezones:

i. Son mui pouquitos, cumo yá bimos, de modo que ye mui fácele decorá-los;

ii. Cunsagrou la regra «reduzir ao mínimo os acentos gráficos», nun se justeficando criar ou ousar un nuobo sinal para tan poucos casos, yá que la scrita de la lhéngua debe de ser l mais simples possible, nun la cumplicando sien necidade [L sinal que eiqui poderie star a ser ousado série l trema (¨) anriba la bogal -ü-, cumo se faç noutras lhénguas na casos aparecidos. Inda porriba, ls teclados de ls cumputadores por nós ousados tórnan cumplicado l uso desse sinal, anque esso nun me pareça argumiento.]

 

3. Cuncluo dezindo que la melhor repersentaçon para esses casos ye nun ousar qualquiera scrita special, tal cumo tenemos feito até agora. Quien conhece la lhéngua mirandesa lhougo eidentefica l modo cierto de dezir, i para quien nun la conhece nun ye defícele saber ls casos que fázen eiceçon a la regra.

Lisboua, 23 de Nobembre de 2009

Amadeu Ferreira